Irak’ta İlk Matbuat
Dr. Şemsettin Küzeci
Irak’ta ilk gazete “ZEVRA” 1869 yılında dönemin Bağdat Valisi Mithat Paşa’nın Osmanlı Devleti tarafından Irak’a Vali atanmasıyla çıkarılmıştır. Reformcu Vali Mithat Paşa tayininden iki ay sonra Paris’ten Irak’a ilk matbaayı getirmiştir. Vilayet Matbaası adı altında faaliyete başlayan matbaa Irak’ta Zevra adı altında ilk gazete haftalık, Arapça ve Türkçe olarak 15 Haziran 1869 tarihinde yayınlanmaya başladı.[1] Ancak, bazı kaynaklara göre Irak’ta yayınlanan ilk gazete Zevra değil, Jurnal Irak gazetesidir.[2]
Osmanlı yönetimindeki Irak’ta iletişim sisteminin temel özellikleri şunlardır: Gazeteciler gerçek anlamda gazeteciliği meslek olarak benimsememişlerdir. Çoğu amatör bir şekilde gazetecilik yapıyordu. Osmanlı devletinde memur olanlar, toplumun aydın kesimleri olarak basında çalışmışlardır. Bu nedenle Osmanlı döneminde ne herhangi bir gazete bir sanayi projesine yönlendirildi, ne de bu alanda çalışan gazeteciler tüccar veya sanayici oldu.[3]
1865’te Matbuat Nizamnamesi’nindüzenlenmesinden sonra, Türk basın hayatı yeni bir döneme girdi. Irak (Bağdat, Basra, Musul) vilayetleri o dönem Osmanlının idaresinde olduğu için Matbuat Nizamnamesini olduğu gibi uygulamaktaydı. Bu nizamname, ön sansürü bütünüyle kaldırıp, yabancı basının sorumsuzluklarına da sınırlar getirmişti. Nitekim Nizamname’nin üçüncü maddesi, yabancıların da yerliler gibi muamele göreceklerini hükme bağladığından, dokunulmazlıkların basın alanına da yayılması önlenmiş oluyordu.
Nizamname bir ön sansür koymuyordu ama ağır para ve hapis cezalarıyla, başta padişah olmak üzere, bütün idareyi (bakanlar, meclisler, mahkemeler, devlet kurumları ve memurlar), yabancı devlet başkanları ve temsilcilerini, suçlayıcı ve kötüleyici yayınlardan koruyordu. Nizamname, umumi çizgileriyle 1909 yılına kadar yürürlükte kaldı.[4]
[1] Numan Mahir El-Kenani, Methal Fil İlam– (İletişime Giriş), Kültür ve İrşat Bakanlığı Yayınları, Bağdat 1968 s. 20
[2] Musul’da yayınlanan Nemce gazetesinin sahibi Rezzuki İsa, (1934 yılındaki makalesinde) yabancı Seyyahlara dayanarak (Grofis, Frizer ve Pitler) Irak’ta ilk yayınlanan gazetenin Jurnal Irak olduğunu belirtir. Bu gazetenin taş matbaada basıldıktan sonra bazı nüshalarının Darulimare duvarlarında asıldığını, bu gazeteyi Vali Davut Paşa El-Kerhi 1816 yılında Irak’a Vali atanmasından sonra çıkarttığını ileri sürdü. Ancak Jurnal Irak gazetesinin herhangi bir sayısı ne Britanya (İngiltere) müzesinde ne de Osmanlı Arşivlerinde bulunabildi. Böylece Zevra Irak’ta yayınlanan ilk gazete olarak tarihe geçti.
[3] İbrahim Dakuki, İletişim Profesörü, İletişim Araştırmaları ve Kültürler Uzantısı İlim Merkezi” BaşkanıMülakat, 17 Kasım 2007
[4] Sina Akşin, “1864 Matbuat Nizamnamesi Basın Özgürlüğünü Kısıtladı mı, Geliştirdi mi?”, 13. Türk Tarih Kongresi, 3. Cilt, 2. Kısım, Ankara, 4–8 Ekim 1999, Ankara 2002, s. 979