Kerkük özel-Bakü/ Kerkük Kültür Derneği ile Irak Türkmen Gazeteciler Cemiyetinin Kurucusu ve Genel Başkanı Dr. Şemsettin Küzeci, 2-4 Mayıs 2019 tarihlerinde Azerbaycan’ın Başkenti Bakü’de düzenlenen Kerkük’ten Karabağ’a Konferansına katıldı. Yeni Çağ medya Grubunun organizatörlüğünde düzenlenen Konferans’ta Şemsettin Küzeci “Irak Türkmen Basın Tarihinde Türkiye ve Azerbaycan Faktörü” konusunda bir tebliğ sundu. Küzeci, Önce Irak Türkmen basın tarihini anlattı. Daha sonra Türkiye Faktörüne değindi. Ardından da Azerbaycan faktörünü ışık tuttu. Küzeci’nin konuşma metnini aşağıya alıyoruz.
Irak’ta Türkmen Basın hayatı Osmanlı döneminde başladı. Bağdat Valisi Mithat Paşa 1869 yılında Fransa’dan bir matbaa alarak Bağdat’ta “Zevra” adında ilk gazeteyi bastı. Gazetenin ana dili Türkçe yanında da 2 sayfa Arapça olarak yayınlandı. Kısa bir süre sonra gazete sadece Türkçe olarak yayınlandı. 1908 tarihinde tekrar Türkçe ve Arapça olarak yayına devam etti. 1918 yılında Osmanlı Irak’tan çekildikten sonra İngiliz Irak’ı işgal edip ve başta Zevra olmak Türkçe çıkan tüm gazete ve dergileri kapattı. Osmanlı ayrıca Musul’da Musul gazetesini 1885 ve Basra’da Basra gazetesini 1889 yılında yayınlamıştır.[1]
Irak (Bağdat, Musul ve Basra vilayetleri) Osmanlı idaresinde (1869-1918) yılları arasında 49 adet gazete ve dergi Irak’ta genel olarak Türkçe yayınlanmıştır. Kerkük’te 25 Şubat 1912’de Türkçe olarak renkli basılmıştır.
1920-1958 yılları arasında Irak’ta kraliyet döneminde 18 Gazete ve dergi yayınlanmıştır. Bunlardan Yeni Irak gazetesi Musul’da 1933’te ve İleri gazetesi 1935 yılında Kerkük’te Türkçe olarak yayınlandı.
1958-2003 yılları arasında Cumhuriyet dönemi (Arap Baas partisi ve Saddam) yaklaşık 50 civarında muhtelif gazete ve dergi yayınlandı. Türkmenler ile ilgili Yurt gazetesi, Birlik Sesi ile Kardaşlık dergileri yayınlanırdı.
1991-2003 yıllarında K. Irak “güvenlik bölgesi” nde 20 civarında Türkçe gazete ev dergi yayınlandı. TERT TV ve Erbil, Kifri ve Süleymaniye TERT FM radyoları yayına başladı.
2003 sonrası Baas partisi ile Saddam döneminin bitmesiyle Irak’ta 100’den fazla TV kanalı, 500 civarında gazete ve dergi yayına başladı. Türkmenler ise 5 civarında gazete ve dergi çıkarmaya başladı. Ancak bir süre sonra Türkmenler Irak’ta olduğu gibi onlar da yayınlarına kısıtlama getirdiler.
Irak’ta TV 1956 yılında açıldı. Arapça olarak. Ancak açılışta Türkmen sanatçıları Abdülvahit Küzeci ile Aburrahman Kızılay, Türkmence 3 türkü okudular. 1968 yılında ise Kerkük TV açıldı. Günde yarım saat Türkçe yayını yapılırdı.
Irak radyosu 1932 yılında açıldı. Türkmence türküler Arap ve Kürt programlarının içerisinde takdim edilirdi. 1 Şubat 1959 yılında Bağdat radyosu Türkmence bölümü resmi olarak açıldı.
Irak’ta İnternet web sitleri 2000 yıllarında açıldı. İlk Türkmen İnternet sitesi ile “ Kirkuk Sity” Eyad Yolcu tarafından Kanada’dan yayına başladı.
Şu anda Irak’ta Türkmeneli ile ilgili aktif olan gazete ve dergiler şunlardır.
- Kardaşlık dergisi. Bağdat
- Türkmen Yazarı. Bağdat. Kültür Bakanlığı
- İnci Diyale gazetesi. Diyale
- Aksu gazetesi. Tuzhurmatu
- Türkmeneli Gazetesi ve Dergisi. ITC Kerkük
- Muharip dergisi. Kerkük
- Fener dergisi. Kerkük.
- Kurtuluş dergisi. Kerkük
- Kerkük Sabahı. Kerkük
- Türkmen Basın Ajansı (TBA). Erbil
Türkmen Haber siteleri
TV Kanalları
- Türkmeneli TV. Kerkük. Türksat
- El-Türkmaniyye TV. Arapsat
- TERT TV(Yerel). Kerkük.
Radyolar
- Türkmeneli FM. Kerkük
- TERT FM. Kerkük
- Yusuf El-Sıddık. Kerkük
- Babagürgür Radyosu
- Erbil FM Radyosu
Yurtdışında Türkmen Yayaınları
- Kardaşlık dergisi. İstanbul
- Kerkük dergisi. Ankara
Türkiye Faktörü ise;
1950’lerin sonunda özellikle de 14-17 Temmuz 1959 Kerkük Katliamı sonrası Türk kamuoyu Kerkük ve Türkmenlerden söz etmeye başladı. Hatta Katliam sonra Türkiye Bakanlar kurulunun çıkarmış olduğu bir kararname ile Katliam ile ilgili basına sansür uygulaması getirdi. Ancak Türk milleti ve milliyetçi kesim hiçbir zaman Irak Türklerini Kerkük ve Türkmen davasını yalnız bırakmadı. Basın ve medya üzerinden da milli düşüncede olan bazı köşe yazarları desteklerini ve Türkmen bölgelerinden olup biteni aktarmaya çalıştı ve zaman zaman da hükümetleri uyardı. Bu süreç; Temmuz 2002 yılına kadar devam etti. 2002 yılından Türkiye’nin genelkurmay başkanı Orgeneral Hüseyin KIVRIKOĞLU “Ben de bir Türkmen’im Kerkük’te herhangi bir olumsuz durum olduysa orada Türkmenlere karşı istenmeyen bir durum gerçekleştiyse, müdahale de hiç tereddüt etmeyeceğiz” demesiyle Türk medyası Türkmen ve Kerkük davasını gündeme aldı. Her şeye rağmen Türkiye, Kurultay, Ortadoğu gazeteleri ve TGRT TV o dönemde Irak Türklerini hiçte yalnız bırakmadı…!
2002’den sonra AKP iktidarı ile birlikte Irak Türklerine Hükümetin verdiği destek kadar, Türk basını da o kadar destek vermektedir. Ne eksik ne fazla, Hükümete derdik ki, biraz daha gazla…! TRT, Ulusla Kanal, NTV, Kanal 7, Yeniçağ, Ülke ve Bengü TV. İHA ve DHA ajansları…
Azerbaycan faktörüne gelince;
Azerbaycan medyası, Irak Türkmen medeniyeti ve edebiyatı üzerinden destek verdi. Bu süreç Azerbaycan’ın 1991 sonra tamamen değişti… Sovyet rejiminin çökmesiyle birlikte Azerbaycan’ın bağımız olması, Rus kafalıları da eritmeye geçte olsa yetti bile…
1961 yılında yayın hayatına Bağdat’ta başlayan “Kardaşlık” dergisinin birçok sayısında Azerbaycan ile ilgili yazılar yayınlanmıştır. Azerbaycan edebiyatı, folkloru, şairleri, yazarları hakkında muhtelif makaleler, bugüne kadar hatıralarımıza kazılmaktadır. Resul Rıza, Gazanfer Paşayev ve arkadaşları bu misyonu üstlenerek bugün görünen ilişkilerin temelini atmıştırlar.
1967-1970 yılları arasında Bakü’de bulunan Kerküklü Gazeteci yazar Dr. Sinan Sait Azerbaycan Irak (Kerkük) faktörünün gelişmesinin mimarıdır. Bakü Devlet Üniversitesi’nde Medya üzerinde doktora yaparken, Irak ile Azerbaycan arasındaki ilişkileri de hakemleştirdi. Irak Türkmen Basını konusuyla yazmış olduğu doktora Tezi Irak’ta Türkmen Basınının varlığını ortaya koymuştur. Irak Türkmenleri ile ilgili gazete, dergi, TV ve radyolar, haber ve yazılara yer veren aşağıdaki gazeteler öncülük yaparak Türkmenere destek vermiştir. Bu gazeteler:
Azerbaycan Gazete ve Dergileri
Edebiyat gazetesi, Türkün sesi, Müsavat gazetesi, 525. Gazetesi, Yeni Azerbaycan, Azadlık gazetesi, Xalq Cephesi, Ayna gazetesi, Tek Sabir gazetesi, VAHİD Azerbaycan, Feryad gazetesi, Say gazetesi, Yalquzaq, Vatanperver, Azerbaycan Gaz.
Azerbaycan TV’leri ise; Az TV ve Turan programı, Azerbaycan Devlet Radyosu, İçtimai TV, ATV, APA, Space TV, Xezer TV, Lider TV vd.
Türkmenler ile yakından ilgilenen Azerbaycan Medya mensupları ise,
Maile Muratxanlı, Ayaz vefalı, Ganire Paşayeva, Zernişan İnqilapqızı, Aflatun Amaşov Güllü Yoloğlu, Azer Hasret, Müşfiq Alaskerov, Zakir Sadetlı, Reşat Mecit, Hikmet Babaoğlu, İlham Qahraman, Aydın Xan, Vügar, Aqil Cemal, Agil Askeroğlu, Ekber Qoşalı, Efsanet Kıpçakkızı, Konül Seyit vb.
Bugün Azerbaycan’da yediden yetmişe Irak Türkmenlerinin sorunları ile ilgilenen basın mensupları ve medya kuruluşları vardır. Tümüne kendi adıma teşekkür eder saygılar sunarım.
[1] Osmanlı döneminde (1869-1918) yılları arasında 49 adet gazete ve dergi Irak’ta yayınlanmıştır.