Home Akademik Makaleler Kerkük’te Hoyrat Urmu’da Bayatı

Kerkük’te Hoyrat Urmu’da Bayatı

Kerkük’te Hoyrat Urmu’da Bayatı[1]

Tarih içinde tüm dünyada yaşayan tüm eski etnikler ve toplumların kendilerine özel şiir ve edebiyat üslupları vardır. Bu etnikler ve insani toplumlar tarih boyunca kendi geleneklerini, adetlerini, yaşam tarzlarını, günlük yaşamlarını, tarihi olayları, acıları ve mutluluklarını şiir ve hikayeler haline getirmiş nesilden nesile ve sineden sineye bu güne kadar yeni nesillerine armağan etmişler. Biz bu gün bu armağanlara “folklor” yada “ağız halk edebiyatı” diyoruz ve başka milletler gibi atalarımızın bize armağan ettiği bu büyük kültür mirasını araştırma ve korumaya çalışıyoruz.

Dünya’daki Türk toplumlarının yöresel “halk ağız edebiyatı”

Dünyada yaşayan Türk topluluklarının edebi ve şiirsel kültür mirası varlıkları dünyanın en zengin ve korunmuş manevi kültür miraslardan biridir. Bu manevi kültür miras varlığı dünyada yaşayan Türklerin arasında bir çok zaman konu, üslup, kalıp, rivayet tarzı ve hatta tüm içeriliğiler beraber aynıdır ve sadece şiirin okuması yada hikâyenin anlatılması yöre ve coğrafi bölgelerin kendine özel Türkçe şivesi ve ağzıyla söylenilir.

Hoyrat nedir? (Anlam, konu ve üslup)

Irak Türkmenleri arasında çok yaygın olan bu kalıplardan biri Kerkük’te hoyrat ve Erbil Türkmenleri arasında keremi olarak adlandırılmıştır. Dil ve edebiyat uzmanları ve araştırmacıları hoyrat kelimesinin menşei hakkında değişik görüşler ileri sürmüşlerdir. Divan şairlerince halk şiirinin genellikle küçük görülmüş olmasından hareketle hordan, el ele tutuşup oynanan bir oyunun adı olan horadan (Türk Lugatı, II, 663), “kaba ve faydasız, hoyrat” anlamındaki har ve haradan (Dîvânü lugāti’t-Türk Tercümesi, III, 138), askerlikte “öncü kolu” demek olan haravuldan (Ali Şîr Nevâî, s. 184) ve Kazan Türkçesi’ndeki “ney” anlamını taşıyan kuraydan (Türk Lugatı, III, 852) geldiği yolundaki açıklamalar bunlardan birkaçıdır.

Hoyratlar eski şaman şiirleriyle Kâşgarî’nin saguları, Ahmed Yesevî’nin bazı hikmetleri, Bâbür Şah, Nesîmî, Nevâî, Hatâyî ve Kadı Burhâneddin’in tuyuğları gibi dört mısralı nazım şekillerini çağrıştırmakta, böylece çok eski bir Türk şiir tarzı olduğunu düşündürmektedir

Hoyrat halk hayatının ve özellikle Irak Türkmen kimliğinin her anında önemle yer almıştır. Arkadaş toplantıları, kına, düğün (toy), esvap giyme, güveyi koyma gibi törenler; kır gezintileri, bağ, bahçe ve tarlalardaki çalışmalar; eğlenceler, mevlid, zikir gibi dinî törenler; doğum ve ölüm gibi olaylar hoyratların çokça söylendiği ve çeşitli mûsiki aletleriyle icra edildiği ortamlardır.

Hoyratlar genelde üslub ve kalıb olarak 4 misrad’de ve 7 heceden oluşturlmuş ve anlam olarakta bu 4 misrada tamamen söyleyen insanın söylemek istediği konuyu taşımaktadır.

hoyratlar’da biçim olarak kafiye birinci,ikinci ve dördüncü misralarda yer almaktadır.

Hoyratlar tür olarak (kesik) ve (cinas )  olarak tanılıyor.

İlk başta söylediğimiz gibi dünyada yaşayan Türk topluluklar ve kavimler tarih boyunca hep aynı kültürü yaşamış ve coğrafi ve akraba ve yakınlarında yaşayan topluluklarla iletişim kurdukları için kültür değişimine  uğrayabilirler ama bazı manevi kültür miraslarını canla korumaya başarmışlar ve ataları ve soyları aynı olan başka Türk kavimler ve topluluklarla   aynı ve benzer kültürleri korumuşlar ve

 Türkmen hoyratları bu miraslardan biridir.

Türkmen hoyratının kardeşi Azerbaycan Türklerinin Bayatısı Hoyrat şiir biçimi dünya üzerinde bir çok kardeşi ve akrabası vardır.

Bu kardeşler ve akrabalardan biri azerbaycan cumhuriyeti, Gürcistan (borçalı bölgesindeki azerbaycan türkleri) ve iran azerbaycan eyaletlerin’de ve azerbaycan türkleri yaşıyan şehirlerde yaygın olan bayatı kalıbıdır.

Bayatı türkçemizde eski ve köklü anlamındadır ve azerbaycan cumhuriyeti ve iran’nın bir çok yerinde yaşayan bayat isimli bir aşiretin ismi olarakta biliniyor.bazı tarhçilere ve edebiyat bilginlerine göre bayatı kalıbında ilk şiir söyleyen bayat aşireti olmuş ,bunun için bu kalıbın ismi Azerbaycan Türkleri arasında bayatı olarak anılmış.

Bayatı ve hoyrat bazen anlam olarak tarihi ve kültürel nedenlere göre aynı menayıda taşımışlardır. 1920’de İngiltere ordusunun Telafer işgali esnasında, bu bölgenin kahraman halkı 3 ay böyunca dağlarda yaşamış ve savaşmışlar ve bir çok Türkmen insanı bu savaşlarda şehit olmuş ki bu tarihi döneme bölge halkı dilinde (kaç kaç) söyleniliyor.

Aynı zamanlarda İran’ın batı Azerbaycan eyaletinde (urmiye, salmas ve hoy şehirleri) rus devleti destekleriyle katliama başlayan ermeni, Asuri (cilovlar) ve Osmanlıdan göç eden Kürt kökenli terörist çeteleri bölgedeki yerel halkı katliama başlamıştır ki bu olaylar Osmanlı ordusu ve bölge halkı tarafından yapılan savaşlar esnasında bir çok Osmanlı askeri ve yerel halk savaşçılarının şehit olmasıyla sona ermiş ve bölge tamamen terörist çetelerden temizlenmiştir.

İran’ın batı Azerbaycan eyaleti halkının dillice bu olaylara (kaçakaçlık) diye söyleniliyor.

(kaç kaç) ve( kaça kaçlık) olayları nedeniyle bölgedeki mazlum halkın dilinde hoyratlar ve bayatların yaranmasına neden olmuş.

Bu hoyratlardan biri de o dönemde iki şive ve iki yörede sadece bazı kelime farklılığıyla ve aynı anlamda söyleniş:

Türkmen Hoyratı

Bu  torpağım bu daşım

Uğrunda ölsin başım

Kerkük’ün ḳatli’âmın

Unutma ey yurddaşım

Azerbaycan Türkçesinin urmu şivesinde bayatı

Bu toprağın bu daşın

Üstünde getse başım

Urmu menim elimdi

Unutma ey yurddaşım

 Bu hoyratlar ve bayatılar gibi onlarca, aynı anlam ve kelimelerde ve sadece farklı Türkçe şivelerde ve lehçelerde (ağızlarda)yaranmış ve söylenilmiş,

Örnekler

 Türkmen Hoyratı

Ayağa bak başa bak

Oynayan göz kaşa bak

Nakşa bakma gözlerim

Nakşeden nakkaşa bak

Azerbaycan Bayatısı 

 Ayağa bak başa bak

Oynayan göz kaşa bak

Nekşe bakma gözlerim

Nekşeden nekkaşa bak

Türkmen Hoyratı

Civanım gül ağlama

Aç gözleriv bağlama

Gün gelir bu da geçer

Zamana bel bağlama

Azerbaycan Bayatısı

Azizinem ağlama

Aç gözüyün bağlama

Gün geler bu da geçer

Zamana bel bağlama

Bayatı ve hoyrat bazen anlam olarak tarihi ve kültürel nedenlere göre aynı menayı’da taşımışlardır, 1920’de ingiltere ordusunun telafer işgali esnasında, bu bölgenin kahraman halkı 3 ay böyunca dağlarda yaşamış ve savaşmışlar ve bir çok türkmen insanı bu savaşlarda şehid olmuş ki bu tarihi döneme bölge halkı dilinde (kaç kaç) söyleniliyor.

Aynı zamanlarda iranın batı azerbaycan eyaletinde (urmiye,salmas ve hoy şehirleri) Rus devleti destekleriyle katliama başlayan ermeni,aşuri(cilovlar) ve osmanlıdan göç eden kürt kökenli terorist çeteleri bölgedeki yerel halkı katliama başlamıştır ki bu olaylar osmanlı ordusu ve bölge halkı tarafından yapılan savaşlar esnasında bir çok osmanlı asgeri ve yerel halk savaşçılarının şehid olmasıyla sona ermiş ve bölge tamamen terorist çetelerden temizlenmiştir.

iranın batı azerbaycan eyaleti halkının dilice bu olaylara (kaçakaçlık )diye söyleniliyor.

(kaç kaç) ve( kaça kaçlık) olayları nedeniyle bölgedeki mazlum halkın dilinde hoyratlar ve bayatıların yaranmasına neden olmuş.

Bu hoyratlardan biri de o dönmde iki şive ve iki yörede sadece bazı kelime farklılığıyla ve aynı anlamda söyleniş:

Türkmen Hoyratı

Bu torpağım bu daşım

Uğrunda ölsin başım

Kerkük’ün ḳatli’âmın

Unutma ey yurddaşım

Azerbaycan Türkçesinin Urmu şivesinde bayatı

Bu toprağın bu daşın

Üstünde getse başım

Urmu menim elimdi

Unutma ey yurddaşım

Bu hoyratlar ve bayatılar gibi onlarca, aynı anlam ve kelimelerde ve sadece farklı Türkçe şivelerde ve lehçelerde (ağızlarda)yaranmış ve söylenilmiş,

Örnekler

Türkmen Hoyratı

Ayağa bak başa bak

Oynayan göz kaşa bak

Nakşa bakma gözlerim

Nakşeden nakkaşa bak

Azerbaycan Bayatısı 

Ayağa bak başa bak

Oynayan göz kaşa bak

Nekşe bakma gözlerim

Nekş eden nekkaşa bak

Türkmen Hoyratı

Civanım gül ağlama

Aç gözleriv bağlama

Gün gelir bu da geçer

Zamana bel bağlama

 Azerbaycan Bayatısı

Azizinem ağlama

Aç gözüyün bağlama

Gün geler bu da geçer

Zamana bel bağlama

Türkmen hoyratlarının başka Türk kavimler ve topluluklarda edebi kalıp benzeri

 İran’da yaşayan Türk etnikleri arasında İran’ın güney kısmında yaşayan kaşkay, kıpçak, bıçakçı ve kenger Türkleri hoyratlara koşuk ve hoyrat İran’ın merkezinde yaşayan sava şehri ve etrafındaki halaç Türk boylarında yır, kuzeyde yaşayan Türkmenler arasında aydım ve İran’ın Azerbaycan Türklerinin yaşadığı eyaletler ve şehirlerde hoyrata ve bayatı söylenilir.

Başka ülkelerde yaşayan Türklerde ‘de aynı İran Türkleri gibi hoyratların kendine özel isimleri var. Pirizren Türklerinde “martifal”, Gagavuz Türklerinde “şın”, “çın” ve mâni”; Kıbrıs Türklerinde “mâni” Irak Türklerinde “me’ni”, “hoyrat”, “horyat”, “koryat”, “koyrat”; Kırım Türklerinde “mane”,”cır”, “yır”, “çıng”, “çinik/çinig”; Kumuk Türklerinde “sarım”, “Nogay  Türklerinde “şın” ve “çın”, Kırgızistan’da “tört sap”, “aytipa”, “öleng”, “kayım ülenek”, “aytış”; Kazakistan’da “ölen”, aytıspa”, “aytipa”, “gayım ölen”, “kayım ülenek”; Özbekistan’da “törtlik”, “aşula”, “koşuk”; Uygur Türklerinde “yörtlik”, Türkmenistan’da “rubayı”, “rubağı”, “moncugattı” ve “lele”; Kazan Türklerinde “şiğir töri”, Başkurt Türklerinde “şiğir törö” gibi sözler, ve Türkiye’deki Türkler’de genel olarak mani kelimesi kullanılır.

Mehdi Dehkan

***

 

[1] Mehdi Dehkan, Kerkük Gazetesi,

 

RELATED ARTICLES

Azerbaycan’ın Ünlü Yazarı Varis Yolcu’dan “Qar yağmasın…” Hikayesi

Qar yağmasın... Hekayə  Dünyanın ən yaxşı nəsnələrini görmək və onlara əllə toxunmaq mümkün deyil. Onları yalnız hiss etmək mümkündür.                                                              Helen Keller Gecənin bir aləmində N. İ.-nin yuxudan qan-tər...

Türk Dünyası “Kızıl Elma” ödülleri sahiplerini buldu

İstanbul’da gerçekleştirilen Türk Dünyası “Kızıl Elma ödül töreni”nde “Ebedi Birlik” Gençlik Kamu Birliği üyeleri ödüle layık görüldü. Koray Bozat ve Atakan Taşur'un organizasyonuyla gerçekleşen ödül...

Meclis Maliye Komisyonu, petrol dışı kaynakları artırmada illerin rolünü görüşüyor

Meclis Maliye Komisyonu, bugün illerin petrol dışı gelir kaynaklarını artırmadaki rolünü, 2023-2024 yatırım bütçesi tahsisatlarını ve 2025 yılı bütçesinde illerin ihtiyaçlarını ele aldı. Komisyon, yaptığı...

Most Popular

Azerbaycan’ın Ünlü Yazarı Varis Yolcu’dan “Qar yağmasın…” Hikayesi

Qar yağmasın... Hekayə  Dünyanın ən yaxşı nəsnələrini görmək və onlara əllə toxunmaq mümkün deyil. Onları yalnız hiss etmək mümkündür.                                                              Helen Keller Gecənin bir aləmində N. İ.-nin yuxudan qan-tər...

Türk Dünyası “Kızıl Elma” ödülleri sahiplerini buldu

İstanbul’da gerçekleştirilen Türk Dünyası “Kızıl Elma ödül töreni”nde “Ebedi Birlik” Gençlik Kamu Birliği üyeleri ödüle layık görüldü. Koray Bozat ve Atakan Taşur'un organizasyonuyla gerçekleşen ödül...

Meclis Maliye Komisyonu, petrol dışı kaynakları artırmada illerin rolünü görüşüyor

Meclis Maliye Komisyonu, bugün illerin petrol dışı gelir kaynaklarını artırmadaki rolünü, 2023-2024 yatırım bütçesi tahsisatlarını ve 2025 yılı bütçesinde illerin ihtiyaçlarını ele aldı. Komisyon, yaptığı...

Azerbaycan’ın Siyezen bölgesinde Türk Dünyası Ağaçlandırma Günüyle alakalı ağaç dikildi

Türkiye'nin öncülüğünde başlatılan ve Türk Devletleri Teşkilatı üyesi ülkelerde de her yıl yapılan 11 Kasım Türk Dünyası Ağaçlandırma Günü'nde ağaçlar dikildi. 4 no'lu Bölgesel...

Recent Comments