IRAK’TA TÜRKMENLER
Dr. Şemsettin Küzeci
Türkmen, İslamiyet’i kabul ettikten sonra Türk milletinin Oğuz boylarına verilen addır. Türkmen kelimesi Türkçede yiğit ve cesur Türk anlamına gelir. Orta Asya ve Mavera un-Nehir ‘de yaşayan Oğuz boyları İslamiyet’le birlikte batıya doğru yayılmaya ve yerleşmeye başladı. İslam devletleri ve medeniyetlerinde önemli bir rol oynadı. Türkmen lehçesi, Türkçe’nin batı grubuna mensup Azerbaycan, Türkmenistan, Irak, Suriye ve doğu Anadolu’da konuşulan ağızdır. Irak Türklerinin konuşma dili Azerbaycan şivesi ve yazılı dili ise, İstanbul Türkçe’sidir.
Türkmenlerin Irak’a İlk Yerleşmeleri
Türk orijinli Sümerlerden sonra, Türkmenlerin Irak’ta ilk görünüşü 54 Hicri 674 Miladi yılında olmuştur. 1055 yılında büyük Selçuklu sultanı Tuğrul beyin adına Bağdat’ta hutbe okunmasıyla başlayan Irak’taki Türkmen hâkimiyeti 1918‘e kadar yaklaşık 900 yıl devam etti. Orta Asya’dan göçen Türkmenler, 1000 yıl önceden başlayarak Selçuklular döneminde Irak’taki dağılımlar son şeklini bulmuştur. Türkmenler Irak’ta Celayirliler, Selçuklulardan sonra Erbil’de küçükoğulları, Musul’da Atabeyler, Kerkük’te Kıpçak oğulları, Akkoyunlular ve Karakoyunlular devletlerini kurmuşlardır. Osmanlı hâkimiyeti sona erdikten sonra İngilizlerin bu toprak’ta kurdukları Irak Devleti Türkmen varlığını tanımadı. Ve o günden bugüne kadar, Türkmenler Irak’ta makûs kaderlerini yaşamaktadırlar.
Coğrafya ve Nüfus
Türkmenler, Irak’ın kuzeyinde dağlık bölge ile düzlük bölge arasında kuzey batıda Suriye sınırlarından itibaren güney doğuda İran sınırlarına kadar uzanan engebeli, verimli ve her yönüyle zengin olan arazilerde yaşamaktadırlar. Batıda Telafer kasabasından başlayarak Musul, Erbil, Altunköprü, Kerkük, Dakuk, Tuzhurmatu Kifri, Hanekin, doğuda Mendeli ve Aziziye’ye kadar Şehir, kasabaları ve çevrelerindeki yüzlerce Türkmen köyleri Türkmenlerin yerleşim merkezlerini teşkil bölgelere Türkmeneli bölgesi denilir. Ayrıca Türkmenleri Kerbela ve Necef’te de yaşamaktadırlar.
Irak’taki Türkmenlerin nüfusu üç milyon civarındadır. Irak devletinin uluslararasında kabul edilen 1957 sayımlarına göre yaklaşık Irak nüfusunun Türkmenler %13’nü teşkil etmişlerdi. Kültür Merkezleri sayılan Kerkük, Erbil şehirleri, Telafer ve Bayat ilçeleri Türkmenlerin çoğunlukla yaşadıkları bölgelerdir. Ayrıca, Bağdat’ta yaklaşık 300.000 civarında Türkmen’in yaşadığı söylenir.
Türkmeneli Kültürü
Türkmenler, Irak’ta en çok yüksek tahsil görmüş oranına sahip kitledir. Tarih boyunca medeniyete büyük katkılarda bulunmuşlardır. Şiir’de Nesimi, Fuzuli, İzzettin Abdi Bayatlı, Hasan Görem, Felekoğlu ve Mehmet İzzet Hattat, Sanatta Osman Musullu, Reşit Küle Rıza, İzzettin Nimet, Abdülvahit Küzeci, Abdurrahman Kızılay, Ekrem Tuzlu, Erbilli Mişko. Dilde Mustafa Cevat, Edebiyat’ta Molla Sabir Kerküklü, Ata Terzibaşı, Ali Marufoğlu, Bilimde Prof. İhsan Doğramacı, Devlet yönetiminde Muzafferettin Gökbörü, İmadettin Zengi, Gazetecilikte Dr. Sinan Sait, İbrahim Dakuklu vb. Türkmen büyükleri sadece bir örnektir. Türkmeneli, TERT ve Al-Turkmaniye TV’leri Irak’ta Türkmenlerin görsel yayın organlarıdır.
Irak Devleti tarihinde, bugüne kadar Türkmen Kültürünü yansıtan 100‘den fazla dergi, mecmua ve gazete gibi neşriyatlar yayınlanmıştır. Bunların başında, Beşir, Kerkük ve Türkmeneli Gazetesi’nin yanında Bağdat’ta Türkmen Kardaşlık Ocağının yayın organı olan “Kardaşlık Dergisi” Irak’ta Türkmenlerin en uzun süreli yayınlarıdır. Türkmen Kültürünü ve Türkmen bölgelerinde tarihi, mimari eserlerinden Erbil’de eerbil Kalesi, Gökbörü minaresi, Musul’da Hadbaa Camii, Karasaray, Baştabya, Telafer’de Telafer Kalesi, Kerkük’te Kerkük Kalesi, Gök minare, Taşköprü ve kırmızı kilise gibi önde gelen mimari eserler tarihe mal olmuştur.
Toprak Zenginliği
Irak’ta Türkmenlerin yaşadığı topraklar Irak’ın en verimli topraklarından sayılır. Tahıl ambarı olarak adlandırılan Telafer bölgesi ve Dakuk-Tuzhurmatu yaylası Irak’ın buğday üretiminin büyük bir kısmını karşılamaktadır. Bu topraklar, Hasasu, Dakuk Çayı, Aksu gibi Çayları Dicle Nehri üzerinde Musul ve Udaym barajlarından sulanmaktadır. Yeraltı zenginliklerine gelince, dünyanın en büyük ve kaliteli petrol yataklarından biri olan Kerkük yanı sıra Doğalgaz, Kükürt ve diğer madenlere sahiptir.
Irak’ta Türkçe Eğitimi
Irak Devleti, Milliyetler Cemiyetine üye olmak için yayınladığı 1932 deklarasyonu ile Türkmenlerin idari ve kültürel haklarının güvencesini vermesine rağmen bir yıl sonra mevcut Türkmen okullarını kapattı. Irak Devletinin anayasalarından Türkmen varlığından bahsedilmemektedir. 1930‘lardan itibaren Türkmenler bürokrasiden uzaklaştırılmaktadırlar. Siyasi, idari ve kültürel haklarından tecrit edilen Türkmenler normal vatandaşlık haklarını bile kullanamamaktadırlar. Türkmen varlığını ortadan kaldırmaya ısrarlı müteakip Irak hükümetleri her türlü asimilasyon, sindirme yok etme ve soykırım politikalarını uygulamaktadırlar. 100 yıldır bu uygulamalar hat safhasına gelmiş ve çeşitli şekiller almıştır. 24 Ocak 1970 kısa bir süre Türkmenler Kültürel hakları tanımış Türkmence okullar açılmış ancak sinsi oyunlarla okullar tekrar Arapça eğime başlamıştır. 1991 yılında K. Irak güvenlik bölgesinde Türkmenler İlk Türkçe “Doğuş” okulunu açtıktan sonra 20 civarında kreş, ilkokul, ortaokul lise okullarında Dohok, Erbil, Süleymaniye ve Kifri’de Türkçe eğime başlamıştır. 2003’te ABD2nin Irak’ı işgali sonrası Irak’ta resmen Türkçe eğitime başlanmıştır. Tüm Türkmeneli bölgelerinde 400 civarında temek ve şümul Türkçe eğitim veren okullarımız mevcuttur. Irak Eğitim bakanlığında Türkçe Eğitim Genel Müdürlüğü ihdas edilmiştir.
Saddam Döneminde Türkmenlerin Maruz Kaldıkları İnsan Hakları İhlalleri
-Kerkük’te Türkmen semtleri ve köylerinin yıkımı, müsadere edilmesi ve sakinlerinin göçe zorlanması,
-Türkmen şehir, semt, mahalle, amatör spor takımlarının isimlerinin değiştirilmesi,
-Türkmen illerinde Türkmenlere gayrimenkul satın alma ve ticaret yasağı konulması,
-Orduda ve önemli devlet kuruluşlarında görev alma yasağı,
-1920’de 2003’e kadar toplu idamlar, tutuklamalar ve katliamlar,
-Anadilimiz Türkmence eğitim, kültürel milli faaliyet yapma ve yayın yasağı,
-Kerkük şehrini Araplaştırma amacıyla, güneyden getirilen Arap aşiretlerini Kerkük’e yerleştirme, Türkmenlerin zirai topraklarını müsadere etme ve Türkmenleri zorunlu göçe tabi tutmak,
-Okul kitaplarında Türkmen tarihi ile ilgili bölümler çıkarılmış ve Irak’ta Türkmen varlığını anlatan her türlü kitap yasaklanmıştır.
-Nüfus kayıtlarında zorunlu milliyet değiştirme politikası uygulanması,
-Kerkük’te tarihi eserleri ile tanınmış Kerkük kalesi tesviye ediliştir.
1918- 2018 yılları arasında Irak’ta Türkmenlere yapılan Katliamlar
-
Kaçkaç Katliamı, Telafer,1920
-
Levi Katliamı, Kerkük, 1924
-
Gavurbağı Katliamı, Kerkük, 1946
-
Kerkük Katliamı, Kerkük, 1959
-
Tazehurmatu Katliamı (1), Kerkük,1979
-
Türkmen Liderlerinin Katliamı, 16 Ocak 1980
-
Tazehurmatu Katliamı (2), Kerkük, 25 Mart 1991
-
Altınköprü Katliamı, 28 Mart 1991
-
Erbil Katliamı, 31 Ağustos 1996
-
Tuzhurmatu Katliamı, 22 Ağustos 2003
-
Telafer Katliamı (1), 9 Eylül 2004
-
Telafer Katliamı (2), 21 Şubat 2005
-
Musul Katliamı, 24 Eylül 2005
-
Yengice Katliamı, 10 Mart 2006
-
Karatepe Katliamı,4 Haziran 2006
-
Kerkük Katliamı, 13 Haziran 2006
-
Tavuk Katliamı, 8 Haziran 2007
-
Amirli Katliamı, 7 Temmuz 2007
-
Tazehurmatu Katliamı, 3 Haziran 2009
-
Telafer Katliamı (4) 9 Temmuz 2009
-
IŞİD’in Türkmen bölgelerimde yaptığı katliamlar, 2014-2017