Irak’ta Türkmen Radyoculuk Tarihi
Dr. Şemsettin Küzeci
Giriş:
1918 yılında Irak’ı Osmanlıdan teslim alan İngilizler 1921 yılında Kraliyet dönemini başlattılar. Bu döneminde Irak’ta yazılı basının yanında ilk defa olarak işitsel ve görsel basını da yayına faaliyet gösterdi. 1932’de Irak’ta İlk kez radyo aracı kullanıldı. Irak’a İngiltere tarafından radyo vericileri getirildi. 22 Mart 1932 tarihinde saat: 8.30-10.30 arasında Irak radyosu adı altında deneme yayınına başlandı. 1 Nisan 1932 Irak’ta Sanayi-Ziraat Fuarı’nın açılışı dolaysıyla Irak Kralı Birinci Gazi Irak radyosunda bir ulusa sesleniş konuşması yaparak resmen Irak radyosunun açılışını yaptı. Radyonun başlangıcı mütevazı, küçük bir istasyon olarak günde 3 saat yayınla başladı. Yayın akışı Arapça olarak Kuran Kerim, haber bülteni ve bazı müzik parçalarından oluşuyordu. Yayın gücü yarım kv. olup 391 m uzunluğunda orta dalga üzerinden yayına başladı. Daha sonra Irak radyosu gelişti. Gücü arttı. Çeşitli dalgalar üzerinde yayın kapasitesi genişletildi.
Günlük yayınında birkaç yabancı dilde programlar hazırlayarak yayın yaptı. Yeni stüdyolar açıldı. Irak radyosu gittikçe gelişti. Müzik, Teknik, Programlar, Tiyatro, Dinleme ve Kütüphane bölümleri de radyo bünyesinde oluşturuldu. Daha sonra yayın süresi 20 saate yükselen Irak radyosu, Arapçanın yanında İngilizce, Almanca, Fransızca, Türkçe, Farsça, Kürtçe, Orduca ve Türkmence dillerinde de yayın yapmaya başladı. 1970’den sonra yayın süresi günlük 6 saate yükseldi. 1972’de 9 saat ve 1975’te günlük 15 saat Kürtçe yayın yapıldı. Süryanice ise, 1974 yılında 30 dakika süreyle yayın yapıtı. 1975’te 90 dakika ve 1976’de 120 dakikaya yükseldi. Radyo üç verici istasyona sahip idi. O dönemde silahlı kuvvetler adlı ilgiyle izlenen programlara yer veriliyordu. Dikta Irak rejimi tarafından Baas partisi döneminde Irak’ta radyo yayının tıpkı tv, gazete ve dergi gibi iktidarın tek eliyle idare ve kontrol edilmiştir. Devlet radyosu dışında yine devlet kontrolünde iktidara destek olmak amacıyla bazı radyoların da yayınına izin verilmiştir.
Irak’ta Türkmence Radyosu
Irak radyosu 1936 yılında düzenli olarak yayına başlarken önce Arapça daha sonra Türkmence, Kürtçe ve Süryanice dillerinde yayını devam etti. Irak radyosunun açılışında Türkmen ses sanatçısı Abdülvahit Küzeci ile Abdurrahman Kızılay Türkmence olarak 3 şarkı söylediler. Küzeci 2 şarkı bir şarkı da Kızılay ile birlikte düet yaptılar. Türkmence bölümü ise bağımsız olarak Pazar, 1 Şubat 1959 yılında kısa dalgadan 30 dakika süreyle (15.25–15.44) saatleri arası ilk yayınına başladı. Daha sonra bu süre zaman içerisinde artırıldı. Siyasi, kültür, sanat, folklor ve spor programlarının yanında tiyatro oyunları da radyodan sunuldu. 1991 yılından sonra ABD ve müttefik güçlerce Irak’a uygulanana ambargo nedeniyle Irak’ta Kitle iletişim araçlarına kısıtlama getirildi. Programlar azaldı ve ciddi anlamda yayın faaliyetleri iflas noktasına geldi. Hatta hatta radyonun yayını Bağdat’ın içinden bile duyulamıyor hale geldi.
Saddam Sonrası Irak’ta Radyo Yayınları
İşgal sonrası işitsel iletişim alanında radyo yayınları büyük çapta hız kazandı. Irak radyosu 60 yıl boyunca Irak’ta müteakip iktidarların hal lisanı olmuştu. İşgal sonrası televizyon kanallarının sayısını dört katına yükselten radyo vericileri bulunmaktadır. Kimi partileri binasının çatı katında bir verici ile basit bir mikser ve birkaç cihaz, bir spiker ile parti propagandasını yapmaktadır. Kimi de farklı amaçlar için yayın yapıp, Irak’ta denetim, yayın kanunu ve yayın yasağının bulunmayışından yararlanmaktadırlar. Bugün Irak’ta 200’den fazla radyo istasyonu ve vericiler bulunmaktadır. Bu radyolar; siyasi partiler, üniversiteler, sivil toplum örgütleri, dini akımlar ve ticari amaçla, siyasi, sosyal, ekonomi, kadın, gençlik- spor, öğrenci, kültür -sanat, gaziler ve çocuklara yönelik çeşitli programlar üretmektedirler. Uydu üzerinden yayın yapan TV kanallarının hemen tamamının bir FM radyosu bulunmakta ayrıca yerel ve ulusal yayın yapan birçok radyo istasyonu da yayın yapmaktadır. Bu radyoların yayın politikaları ise siyasi partiler tarafından bazen engelleniyor, özellikle de yayın sonrası denetim mekanizması devreye giriyor. Bu mekanizma yasal olmayan yollarla Irak’ın bütün iletişim alanlarında hâkim bir durumdadır. Bazı radyolar ekonomi ve siyasi destek bulmadıkları için yayın hayatına son vermişti. Radyolar ağırlıklı olarak Arapça dilinde yayın yapıyorlar. Kütçe, Türkçe ve Süryanice yayınalar ise toplam 40 civarındadır. Irak İletişim Ağı’na bağlı 11 adet radyo bulunmaktadır.
Ayrıca, Irak’ta muhtelif dilde ve ilde yayın yapan diğer yerel radyolar vardır. Bunlardan: “Beytunahrain, SBS radio, Urfm, Bilad, Bağımsız Irak Radyosu, Savutuliraq, Ahwar, Firateyin, Hüriyye, Nas, Dicle, Sewa, IraqFM, Newa, Merbid, Dengi Kürdistan (Dohok), Selam, Müstakbel, Shafaq radio, Reşit, Neynava FM ve AM. Musul, Şenaşil Basra, TERT(Türkmeneli)”. Ancak bu radyoların çoğu etnik gruplara bağlıdır.
Türkçe Radyolar
Türkmeneli FM: Türkmeneli televizyonun ulaştığı bütün coğrafyada, aynı kanaldan 4 dilde (Türkçe, Arapça, Kürtçe ve Farsça) yayın yapan Türkmen FM radyosu da dinlenen en çok radyolardan biridir. Ürdün’ün başkenti Amman’da düzenlenen Irak Radyoları fuarında Irak’ta en çok dinlenen radyo ödülünü aldı. 24 saat yayın yapan Türkmen FM, siyasi, kültürel, toplumsal, dini ve müzik programları yayınlamaktadır.
TERT Radyosu(Kerkük): Irak Türkmen Cephesi’nin TERT tv radyosu olarak Nisan 2001 yılından bugüne kadar Kerkük’te yayın yapmaktadır.
Sümer Radyosu: Türkmen Kültür Cemiyeti’nin yayın organıdır. Başlangıçta radyonun başında rahmetli edebiyatçı Mevlüt Taha Kayacı var idi. 24 saat yayın yapan Sümer radyo, ağırlıklı olarak dini, kültür ve sanat programları yayınlamaktadır.
Yusuf El-Sıddik Radyosu: Bu radyoda Şair ve işadamı Sami Yusuf Tütüncü ve kardeşleri Cezmi ve İbrahim tarafından 2010 yılında Kerkük’te yayına başladı. Ağırlıklı olarak dini programlar sunan bu radyo halk tarafından beğeniyle takip edilmektedir.
Erbil, Telafer, Tuzhurmatu’da da bazı radyolar günlük yayın yaparak Türkmen toplumunun kültür, sanat ve edebiyatı ile ilgili aydınlatıcı konuları ele almışlardır.
Babagürgür Radyosu: Irak İletişim Ağına bağlı Kerkük TV de Kerkük’te yayın yapan bu radyo Kerkük’te halk tarafından merakla takip edilmektedir. Bir devlet radyosu olarak Irak politikasıyla paralel olarak yayınını sürdürmektedir.
Sonuç:
Irak’ta resmi olarak radyo yayını 1936 yılında başlamıştır. Çok dilde yayın yapan Irak radyosu Türkçe şarkı ve programlarda yayınları arasında yer vermiştir. 1959 yılından Mart 2003 tarihine Bağdat Radyosu Türkmence bölümü olarak yayınını iktidarın denetiminde sürdürmüştür. 2003’ten sonra Türkmence radyosu kısıtlı olsa kısa bir süre Atyaf ve Irak İletişim Ağı bünyesinde bazı yayınlar yaptıktan sonra tamamen Bağdat’ta Türkmence yayını durdurulmuştur. Erbil, Kerkük, Tuzhurmatu’da radyo yayınları devam etmektedir. Telafer ve Musul’da ise IŞİD terör örgütü nedeniyle her hangi bir yayın yapılmamaktadır. Kerkük ve Irak’ın bazı bölgelerinde Ankara’da yayın yapan TRT FM radyosu sürekli ve muntazam bir şekilde yayını 2005 yılından sonra devam etmekte olup, Türkmenler tarafından Türkmeneli TV radyosu ile TERT radyosu gibi merakla izlenmektedir.
Kaynaklar:
-Şemsettin Küzeci, Irak’ta Basın Tarihi, Gazi Üniversitesi Yayınları, Ankara 2009
-Şemsettin Küzeci, Irak’ta Kütle İletişimi ve Basın Özgürlüğü. Y. Lisan Tezi. Gazi Üniversitesi. 2008
-Şemsettin Küzeci, Irak’ta Televizyon Tarihi. Doktora Tezi. Global Lahey Üniversitesi. 2010
-Beşir Gazetesi, Türkmen Radyosu’nun Açılışı, S. 20, 03 Şubat 1959 Kerkük, s. 10
-İzzettin. Kerkük, “Gazetecilik Tarihi” Beşir Gazetesi, S. 24, Mart 1959 Salı, Kerkük Matbaası, s.3
-Numan Mahir El-Kenani, Irak Radyocular Birliği Başkanı, Mülakat, Bağdat 2007
-Hafiz El-Adili, Bağdat Üniversitesi, İletişim Fakültesi, Mülakat, Bağdat 2007